ابوسعد خرگوشیابوسعد عبدالملک بن محمدبن ابراهیم نیشابوری، خرگوشی، مشهور به ابوسعد زاهد و ابوسعد واعظ، از علما و صوفیان قرن چهارم در نیشابور می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالیکنیه او بنابر ضبط منابع اولیه ابوسعد است. [۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۱۸۸.
[۲]
عبدالغافربن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۰۱، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۳]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۵۰.
[۴]
ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۳۳، دمشق ۱۳۹۹.
[۵]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۵، ص۱۱۵، چاپ محمد و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۶]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۳، ص۹۸ که کنیه او را ابوسعید نوشته اند، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۸۴.
وی در کوی خرگوش - که محله ای بزرگ در نیشابور بود - به دنیا آمد، اما مشخص نیست که شهرت او به اعتبار نام این کوی است یا نام این کوی از او گرفته شده است. [۷]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۴۴.
[۸]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۵۰-۳۵۱.
[۹]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «خرگوش» .
از آن‌جا که پدر وی، ابوعثمان محمد، نیز از زاهدان و عالمان نیشابور بود، حاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵)، [۱۰]
محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۹۵، ترجمه محمدبن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ش.
از وی با عبارت «الزاهد بن الزاهد» یاد می‌کرده است. [۱۱]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۵، ص۲۲۳، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴- ۱۹۷۶.
ابوعثمان محمد ظاهراً همان کسی است که حاکم نیشابوری [۱۲]
محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ج۱، ص۱۷۹، ترجمه محمدبن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ش.
او را از صوفیه شمرده است. [۱۳]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۷، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
تاریخ تولد ابوسعد معلوم نیست، ولی این اندازه می‌دانیم که چند سالی از حاکم نیشابوری (متولد ۳۲۱) کوچک تر بوده است. [۱۴]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۷، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
[۱۵]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۵، ص۲۲۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴- ۱۹۷۶.
۲ - تحصیلاو از آغاز جوانی به تحصیل علوم دینی و سماع حدیث نزد پدر و دیگر استادان فقه و حدیث و تصوف پرداخت. از جمله استادان وی عبارت‌اند از: ابوالعباس محمدبن یعقوب اَصمّ؛ قاضی ابومحمد یحیی بن منصور بن عبدالملک؛ ابوعلی حامدبن محمدبن عبداللّه رفا هروی؛ ابواسحاق ابراهیم بن محمد مُزکّی نیشابوری؛ ابو عَمرو اسماعیل‌بن نجیدبن احمد سُلَمی، از مشایخ صوفیه و جد مادری ابو عبدالرحمن سُلَمی؛ ابوسهل محمدبن سلیمان صعلوکی نیشابوری؛ و ابوالحسن علی‌بن بندار صوفی صیرفی نیشابوری. [۱۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۱۸۸.
[۱۷]
عبدالغافربن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۰۱، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۱۸]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۵، ص۲۲۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴- ۱۹۷۶.
[۱۹]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۷-۸، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
وی در فقه شاگرد ابوالحسن محمدبن علی بن سهل ماسرجسی نیشابوری، شاگرد ابواسحاق مروزی ، بود. [۲۰]
عبدالغافربن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۰۱، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۲۱]
ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۳۴، دمشق ۱۳۹۹.
خرگوشی پس از چندی به حلقه مصاحبت زهاد و صوفیان درآمد.۳ - مسافرت هااحتمالا در ۳۷۰ نیشابور را به قصد حج ترک کرد و سال ها در مکه مجاور شد. [۲۳]
عبدالغافربن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۰۱، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۲۴]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۵۱.
البته خطیب بغدادی [۲۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۱۸۸.
از قول تنوخی گفته است که وی در ۳۹۳ در راه حج به بغداد رفت. ابن عساکر [۲۶]
ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۳۴، دمشق ۱۳۹۹.
نیز نوشته که وی در ۳۹۰ در عراق بوده و در همین سال به حج رفته است. احتمالا وی به جز سفر نخستین حج در دهه هفتاد، در دهه نود نیز سفری به قصد حج داشته و آنگاه سال های پایانی قرن چهارم را در حجاز گذرانده است. [۲۷]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۱۱، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
خرگوشی به عراق، شام ، مصر و جبال نیز سفر کرد. وی همه جا از محدّثان سماع حدیث می‌کرد یا روایت حدیث می‌نمود و با زهاد و عرفا معاشر می‌شد. [۲۸]
عبدالغافربن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۰۲، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۲۹]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۵۱.
۴ - شاگرداناز جمله کسانی که از او سماع حدیث کردند این ها هستند: ابوبکر احمدبن علی بن خَلَف شیرازی، ابومحمدحسن بن محمد خلّال، ابوالقاسم عبدالعزیزبن علی ازجی، و ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن قشیری، ابوالقاسم عبیداللّه بن احمد ازهری، ابوالقاسم علی تنوخی، حافظ ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه حاکمِ نیشابوری. [۳۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۱۸۸.
[۳۱]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۵، ص۲۲۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴- ۱۹۷۶.
[۳۲]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۵، ص۲۲۴ پانویس، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴- ۱۹۷۶.
۵ - فعالیت هاخرگوشی پس از بازگشت به نیشابور به ارشاد و تدریس و تألیف مشغول شد. وی در نیشابور - که در آن دوره، بعد از بغداد مهم ترین مرکز فرهنگ اسلامی بود و در مساجد و مدارس و خانقاه هایش صدها محدّث و فقیه و ادیب و صوفی به تدریس و تألیف اشتغال داشتند - از نامیان به شمار می‌آمد و کتاب هایش نیز در بلاد اسلامی رواج داشت. [۳۳]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۵۱.
[۳۴]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۲۲۹، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
با این حال خرگوشی زندگی زاهدانه ای داشت و از راه کلاه دوزی امرار معاش می‌کرد. [۳۵]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۲۲۹، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
وی بناهایی از جمله خانقاه، بیمارستان و مدرسه ساخت و در بیمارستانش جمعی از مریدان را به پرستاری از بیماران گماشت. [۳۶]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۵۱.
[۳۷]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۵، ص۲۲۳، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴- ۱۹۷۶.
به گفته عُتْبی [۳۸]
محمدبن عبدالجبار عتبی، تاریخ العتبی (تاریخ الیمینی)، ج۲، ص۱۲۷، ضمن الفتح الوهبی (شرح الیمینی)، از احمدبن علی منینی، قاهره ۱۲۸۶.
ابوسعد خرگوشی در قحطی ۴۰۱ در نیشابور در انتقال بیماران به بیمارستان و درمان آنان و تکفین و خاکسپاری مردگان کمک های بسیار کرد.۶ - تصوفخرگوشی مانند بسیاری از شافعیان نیشابور، که به تصوف گرایش داشتند، پیرو تصوف متشرعانه اهل صحو بود. [۳۹]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۱۲-۱۳، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
از حاکم نیشابوری نقل شده که ابوسعد علم، زهد ، تواضع و ارشاد را در خود جمع کرده است. [۴۰]
ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۳۵، دمشق ۱۳۹۹.
[۴۱]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۳، ص۹۸، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۸۴.
ابن عساکر [۴۲]
ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۳۳، دمشق ۱۳۹۹.
نیز او را در زمره مشاهیر اَتباع اشعری آورده است. از وی اقوال صوفیانه و کراماتی نیز نقل شده است. [۴۳]
محمدبن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۶۵۱، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
وی در ۴۰۷ [۴۴]
عبدالغافربن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۰۲، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
[۴۵]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۳، ص۹۸، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۸۴.
[۴۶]
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۲۲۹، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
یا ۴۰۶ وفات یافت. [۴۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۱۸۸.
[۴۸]
ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۵، ص۱۱۵، چاپ محمد و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
پیکرش را در خانقاهش، واقع در کوی خرگوش، به خاک سپردند. [۴۹]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۴۴.
[۵۰]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «خرگوش».
۷ - آثار از بین رفتهخرگوشی آثار بسیاری در علوم دینی از جمله تفسیر و شرح احوال زاهدان و اهل حدیث تألیف کرده است. [۵۱]
ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۳۴-۲۳۵، دمشق ۱۳۹۹.
[۵۲]
محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۶۶-۱۰۶۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶-۱۳۷۷/۱۹۵۶-۱۹۵۸، چاپ افست بیروت.
کتاب هایی چون الزهد [۵۳]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۳، ص۹۸، ج ۳، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۸۴.
[۵۴]
ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۳، ص۱۸۴.
و شعارالصالحین و اللوامع [۵۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۰۴۷.
[۵۶]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۵۶۹ .
از جمله آثار اوست که تاکنون اثری از آن‌ها در کتابخانه‌ها یافت نشده است.۸ - آثار به جا ماندهتنها کتابهایی که از او به جا مانده‌اند عبارت‌اند از : ۸.۱ - تهذیب الاسرار۱) تهذیب الاسرار ، که حاجی خلیفه [۵۷]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۱۴ .
آن را «تهذیب الاسرار فی طبقات الاخیار» ضبط کرده، مهم ترین اثر خرگوشی است.این کتاب به زبان عربی است و از منابع قدیمی و طراز اول صوفیه به شمار می‌آید. زمان تألیف آن نزدیک به زمان تألیف کتاب اللُمَع ، اثر سَرّاج طوسی ، است. [۵۸]
نصراللّه پورجوادی، «منبعی کهن در باب ملامتیان نیشابور»، ج۱، ص۷-۸، معارف، دوره ۱۵، ش ۱و۲، فروردین - آبان ۱۳۷۷.
اگرچه آربری [۵۹]
آربری، "کتابچه راهنمای خرمشاهی درباره تصوف "، ج۱، ص۳۴۹، (۱۹۳۷-۱۹۳۹).
به علت ضعف نسخه و مأخوذ بودن برخی مطالب تهذیب الاسرار از اللمع، آن را در مقام و پایه اللمع ندانسته است، [۶۰]
نصراللّه پورجوادی، «منبعی کهن در باب ملامتیان نیشابور»، ج۱، ص۸-۱۰ پاسخ اشکالات آربری، معارف، دوره ۱۵، ش ۱و۲، فروردین - آبان ۱۳۷۷.
اما در تهذیب الاسرار مطالبی وجود دارد که در اللمع نیامده است، از جمله باب ملامتیه که مطالب آن شباهت بسیاری به مطالب رسالة الملامتیه ابوعبدالرحمان سلمی دارد و به مراتب از آن دقیق تر و منظم تر است. [۶۱]
نصراللّه پورجوادی، «منبعی کهن در باب ملامتیان نیشابور»، ج۱، ص۱۰-۱۱، معارف، دوره ۱۵، ش ۱و۲، فروردین - آبان ۱۳۷۷.
به احتمال زیاد، سلمی در نوشتن رساله الملامتیه از کتاب تهذیب الاسرار استفاده کرده یا به احتمال ضعیف تر هر دو مؤلف منابع قدیم تری در اختیار داشته اند. [۶۲]
نصراللّه پورجوادی، «منبعی کهن در باب ملامتیان نیشابور»، ج۱، ص۲۸-۲۹، معارف، دوره ۱۵، ش ۱و۲، فروردین - آبان ۱۳۷۷.
خرگوشی در این کتاب به تعریف تصوف ، معرفت، شرح مقامات و احوال، آداب، عبادات، اصطلاحات صوفیه و موضوعات اخلاقی پرداخته است. [۶۳]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۱۶، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
باب سوم از این کتاب در ذکر ملامتیه نیز مستقلا تصحیح و چاپ شده است. [۶۴]
نصراللّه پورجوادی، «منبعی کهن در باب ملامتیان نیشابور»، ج۱، ص۳۲-۳۶، معارف، دوره ۱۵، ش ۱و۲، فروردین - آبان ۱۳۷۷.
تهذیب الاسرار یک بار در ۱۳۷۸ش/۱۹۹۹ با تصحیح بسّام محمد بارود در ابوظبی و بار دیگر در ۱۳۸۵ش/۲۰۰۶ با تصحیح سیدمحمدعلی امام در بیروت چاپ شده است. [۶۵]
فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۱، ص۶۷۰ نسخه های خطی این کتاب، لیدن ۱۹۶۷.
[۶۶]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۲۱۸ نسخه های خطی این کتاب، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
باب اصطلاحات این کتاب، با واسطه رساله عبارات الصوفیه منسوب به ابوالقاسم قشیری و کتاب امالی ابوحامد غزالی ، در رساله اصطلاحات ابن عربی تأثیر گذاشته است. [۶۷]
نصراللّه پورجوادی، پژوهشهای عرفانی: جستجو در منابع کهن (مجموعه یازده مقاله)، ج۱، ص۱۶۹، تهران ۱۳۸۵.
۸.۲ - شرف النبی۲) شرف النبی . این کتاب به زبان عربی است و به نام های مختلفی از جمله «شرف النبوة، دلایل النبوة و شرف المصطفی» نیز آمده است. [۶۸]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۳۶۱، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
[۶۹]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۱۹، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
موضوع کتاب سیره و شمایل رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم است و اگرچه از منابع درجه اول در این باره به شمار نمی‌رود، شهرت و رواج و مقبولیت آن در شرق و غرب اندک نبوده است. [۷۰]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۲۳، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
احتمالا این اثر بین سال های ۳۸۵ و ۳۹۰ تألیف شده است. [۷۱]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۲۳، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
شرف النبی در اصل چندین جلد بوده، [۷۲]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۳۶۱، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
اما اصل آن مفقود شده و آنچه امروز در دست ماست مختصری از آن است. [۷۳]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۲۲، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
[۷۴]
فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۱، ص۶۷۱ اطلاع از نسخه های آن، لیدن ۱۹۶۷.
[۷۵]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۳۶۱ اطلاع از نسخه های آن، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
این کتاب با تصحیح نبیل بن هاشم بن عبداللّه غَمری در ریاض در ۱۳۸۲ش/۲۰۰۳ در شش جلد چاپ شده و ترجمه فارسی آن نیز به قلم نجم الدین محمود راوندی و تصحیح محمد روشن در ۱۳۶۱ش در تهران به چاپ رسیده است. ۸.۳ - البشارة و النذارة۳) البشارة و النذارة فی تعبیر الرؤیا و المراقبة. در این کتاب مطالبی درباره رؤیای صادقه ، رؤیاهای برخی انبیا ، آداب صاحب رؤیا ، آداب معبِّر و تعبیر رؤیاهای مختلف از جمله به خواب دیدن انبیا و صحابه تا خواب سلاطین و صاحبان حرفه ها، مکان ها، اشیا، حیوانات و البسه براساس احادیث رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و اخبار صحابه و تابعین آمده و داستان هایی هم از صوفیه در آن نقل شده است. [۷۶]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۱۷، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
[۷۷]
فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۱، ص۶۷۰ نسخه های این کتاب، لیدن ۱۹۶۷.
[۷۸]
کارل بروکلمان، ج۱، ص۳۶۱، ذیل عنوان، تاریخ ادبیات عربی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
حداقل ۲۴ نسخه خطی از این کتاب و نیز خلاصه ای کهن از آن وجود دارد. [۷۹]
جان سی لامورو، سنت مسلمانان اولیه درباره تفسیر رویا، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱، آلبانی ۲۰۰۲.
این کتاب علاوه بر این‌که از متون کهن درباره تعبیر رؤیاست، از حیث بررسی تاریخ اجتماعی و کیفیت زندگی و آداب مردم آن زمان بسیار مفید است. [۸۰]
احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، ج۱، ص۱۸، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷).
منبع اصلی خرگوشی در این اثر، کتاب القادری فی علم التعبیر ، تألیف ابوسعد دینوری در ۳۹۹ است. [۸۱]
جان سی لامورو، سنت مسلمانان اولیه درباره تفسیر رویا، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱، آلبانی ۲۰۰۲.
خرگوشی از طریق کتاب دینوری از منابع دیگر از جمله کتاب آرتمیدوروس -که برداشتی از آن توسط حنین بن اسحاق تهیه شده بود- استفاده کرده است. [۸۲]
جان سی لامورو، سنت مسلمانان اولیه درباره تفسیر رویا، ج۱، ص۴۷-۶۹، آلبانی ۲۰۰۲.
[۸۳]
جان سی لامورو، سنت مسلمانان اولیه درباره تفسیر رویا، ج۱، ص۵۱، آلبانی ۲۰۰۲.
۸.۴ - اللوامع۴) اللوامع ، مجالس ابوسعد خرگوشی که دارای ۱۰۵ مجلس یا فصل و شامل موضوعات حدیث و تفسیر موضوعی قرآن است. [۸۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۶۲۵.
[۸۵]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۵۶۹.
[۸۶]
حسن انصاری، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری و کتاب اللوامع»، کاتبان، ۲۰۰۷.
احادیث کتاب به طریق مسند و نیز مرسل ذکر شده و ازاین رو، برای شناخت مشایخ حدیث خرگوشی و علما و عرفای خراسان در سده های سوم و چهارم بسیار مفید است. [۸۷]
حسن انصاری، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری و کتاب اللوامع»، کاتبان، ۲۰۰۷.
این کتاب شامل بخش هایی در فضائل علی بن ابی طالب علیه‌السلام است، از جمله مجالسی با عناوین «مجلس فی فضائل علی بن ابی طالب رضی اللّه عنه» و نیز «مجلس فی فضائل الحسن و الحسین رضی اللّه عنهما». [۸۸]
حسن انصاری، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری و کتاب اللوامع»، کاتبان، ۲۰۰۷.
نسخه خطی این کتاب به شماره ۱۶۴۲ در مجموعه نسخه های خطی کتابخانه واتیکان موجود است. [۸۹]
حسن انصاری، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری و کتاب اللوامع»، کاتبان، ۲۰۰۷.
۹ - سایر آثاربرخی از آثار او که به صورت ضمنی در آثار سایر مؤلفان آمده عبارتند از: ۹.۱ - الاشارة و العبارة۱) الاشارة و العبارة از آثار دیگر خرگوشی است که با استناد به علم القلوب - که به اشتباه به ابوطالب مکی منسوب گشته - شناسایی شده است. [۹۰]
نصراللّه پورجوادی، پژوهشهای عرفانی: جستجو در منابع کهن (مجموعه یازده مقاله)، ج۱، ص۶۵-۶۶، تهران ۱۳۸۵.
مؤلف علم القلوب که در کتابش بارها از خرگوشی با نام ابوسعید نیشابوری یاد کرده، [۹۱]
علم القلوب، منسوب به ابوطالب مکی، ج۱، ص۱۸، چاپ عبدالقادر احمد عطا، قاهره: مکتبة القاهرة.
[۹۲]
علم القلوب، منسوب به ابوطالب مکی، ج۱، ص۸۷ و جاهای دیگر، چاپ عبدالقادر احمد عطا، قاهره: مکتبة القاهرة.
در نخستین باب کتاب خود درباره ماهیت حکمت، خلاصه ای از سخنان خرگوشی را درباره حکمت و نشانه های آن آورده است [۹۳]
علم القلوب، منسوب به ابوطالب مکی، ج۱، ص۱۸-۱۹، چاپ عبدالقادر احمد عطا، قاهره: مکتبة القاهرة.
از این اثر جز آنچه در کتاب علم القلوب آمده نامی و نسخه ای وجود ندارد [۹۴]
نصراللّه پورجوادی، پژوهشهای عرفانی: جستجو در منابع کهن (مجموعه یازده مقاله)، ج۱، ص۶۵، تهران ۱۳۸۵.
[۹۵]
نصراللّه پورجوادی، پژوهشهای عرفانی: جستجو در منابع کهن (مجموعه یازده مقاله)، ج۱، ص ۶۷-۷۲ اقتباسات مؤلف علم القلوب از آثار خرگوشی، تهران ۱۳۸۵.
.۹.۲ - کتاب الفتوة۲) کتاب الفتوة ؛ همچنین ابوبکر احمدبن حسین بیهقی (متوفی ۴۵۸) نیز که از ابوسعد نقل قول های مستقیم در کتاب الزهد الکبیر [۹۶]
احمدبن حسین بیهقی، کتاب الزهدالکبیر، ج۱، ص۱۴۷، چاپ عامر احمد حیدر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۹۷]
احمدبن حسین بیهقی، کتاب الزهدالکبیر، ج۱، ص۱۵۱، چاپ عامر احمد حیدر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۹۸]
احمدبن حسین بیهقی، کتاب الزهدالکبیر، ج۱، ص۱۷۶، چاپ عامر احمد حیدر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۹۹]
احمدبن حسین بیهقی، کتاب الزهدالکبیر، ج۱، ص۲۸۷، چاپ عامر احمد حیدر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
آورده، از اثر دیگری از ابوسعد به نام کتاب الفتوة یاد کرده و حدیثی را از آن کتاب [۱۰۰]
احمدبن حسین بیهقی، کتاب الزهدالکبیر، ج۱، ص۸۶، چاپ عامر احمد حیدر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
نقل کرده است.از کتاب الفتوة ابوسعد نیز جز آنچه ابوبکر بیهقی نوشته است، چیزی در دست نیست. ۱۰ - فهرست‌منابع(۱) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۲) ابن خلّکان، وفیات الاعیان. (۳) ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، دمشق ۱۳۹۹. (۴) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب. (۵) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۶) حسن انصاری، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری و کتاب اللوامع»، کاتبان، ۲۰۰۷. (۷) نصراللّه پورجوادی، پژوهشهای عرفانی: جستجو در منابع کهن (مجموعه یازده مقاله)، تهران ۱۳۸۵. (۸) نصراللّه پورجوادی، «منبعی کهن در باب ملامتیان نیشابور»، معارف، دوره ۱۵، ش ۱و۲، فروردین - آبان ۱۳۷۷. (۹) حاجی خلیفه، کشف الظنون. (۱۰) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ترجمه محمدبن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ش. (۱۱) خطیب بغدادی، تاریخ بغداد. (۱۲) محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج ۳، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۸۴. (۱۳) محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶-۱۳۷۷/۱۹۵۶-۱۹۵۸، چاپ افست بیروت. (۱۴) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴- ۱۹۷۶. (۱۵) سمعانی، الانساب. (۱۶) احمد طاهری عراقی، «ابوسعد خرگوشی نیشابوری»، معارف، دوره ۱۵، ش ۳ (آذر - اسفند ۱۳۷۷). (۱۷) محمدبن عبدالجبار عتبی، تاریخ العتبی (تاریخ الیمینی)، ضمن الفتح الوهبی (شرح الیمینی)، از احمدبن علی منینی، قاهره ۱۲۸۶. (۱۸) محمدبن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ش. (۱۹) منسوب به ابوطالب مکی، علم القلوب، چاپ عبدالقادر احمد عطا، قاهره: مکتبة القاهرة. (۲۰) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش. (۲۱) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۲۲) آربری، "کتابچه راهنمای خرمشاهی درباره تصوف " (۱۹۳۷-۱۹۳۹). (۲۳) کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹. (۲۴) جان سی لامورو، سنت مسلمانان اولیه درباره تفسیر رویا، آلبانی ۲۰۰۲. (۲۵) فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، لیدن ۱۹۶۷. (۲۶) احمدبن حسین بیهقی، کتاب الزهدالکبیر، چاپ عامر احمد حیدر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛ ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوسعد خرگوشی»، شماره۷۰۰۳. |